1. Umowa o roboty budowlane a umowa o dzieło

 

W praktyce budowlanej i nawet w warunkach, kiedy zamawiający narzuca wykonawcy formę wynagrodzenia ryczałtowego, nie wszyscy zdają sobie sprawę, o co się umawiają: o dzieło czy o roboty budowlane.

Brak umiejętności w rozróżnieniu tych dwóch różnych umów prowadzi później do szeregu sporów, rozstrzyganych niekiedy dopiero przez Sąd Najwyższy.

 

Z uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego II CKN 653/97 wynika m.in., że zasadniczym kryterium rozróżnienia umowy o dzieło od umowy o roboty budowlane jest ocena realizacji inwestycji, stosownie do wymogów Prawa budowlanego. Rozróżnienia między umową o dzieło a umową o roboty budowlane należy szukać w ich cechach przedmiotowych. Oznacza to, że formułując treść umowy strony na etapie negocjacji warunków umowy, powinny świadomie podjąć decyzję, o jaką grupę przepisów oprą jej treść (tytuł XV księgi trzeciej kodeksu cywilnego – umowa o dzieło, czy tytuł XVI – umowa o roboty budowlane).

Zapisując w umowie, że jej przedmiotem jest np. wybudowanie hali sportowej wraz z boiskami ziemnymi oraz zagospodarowaniem terenu wokół budowanych obiektów (budynku - hali sportowej i budowli – boisk ziemnych), na które wydano w decyzji pozwolenie na budowę, strony określiły przedmiot zamówienia w sposób przedmiotowy zgodny z wymogami Prawa budowlanego, co oznacza, że strony zawarły umowę o dzieło. Cechą charakterystyczną dzieła jest to, że musi ono być kompletne w sensie przeznaczenia, czyli po wykonaniu dopuszczone zostanie do użytkowania, zgodnie z przeznaczeniem.

 

Z innego wyroku Sądu Najwyższego o sygn. akt II CKN 417/00 wynika, że umowa o roboty budowlane, unormowana w kodeksie cywilnym (tytuł XVI), w przeciwieństwie do umowy o dzieło, nie reguluje kwestii wynagrodzenia ryczałtowego.

 

 

Faktem jest, że w obecnych warunkach rynkowych (przewaga zamówień publicznych) to zamawiający dyktuje wykonawcy treść umowy, w tym rodzaj wynagrodzenia - ryczałtowego. Jeżeli wykonawca stwierdzi, że z dokumentacji projektowej (w tym – z przedmiaru robót w układzie kosztorysowym wynika), że jakość tych dokumentów nie gwarantuje osiągnięcia efektu w postaci gotowego do użytkowania obiektu czy robót, wykonawca ma prawo oprotestować zapis projektu umowy dotyczący wynagrodzenia ryczałtowego lub żądać, aby zamawiający na etapie oferowania wyeliminował błędy w tych dokumentach (w tym – przedmiar robót) przez dopisanie robót składających się na przedmiot zamówienia.

 

W świetle dyspozycji art. 632 § 1 kc zmiana wynagrodzenia ryczałtowego jest możliwa, jeżeli wykonawca udowodni, że w wyniku realizacji umowy grozi mu rażąca strata lub kiedy na podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego wyrazi zgodę zamawiający, co w świetle art.144 ustawy Prawo zamówień publicznych[1] może okazać się niemożliwe.

 

Wypada również zacytować treść uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 6.03.2001r. o sygn. akt I A Ca 1147/00, z którego wynika że, jeżeli za wykonanie dzieła strony ustaliły wynagrodzenie ryczałtowe – dołączony do umowy przez wykonawcę kosztorys nie ma znaczenia, i należy go uznać jedynie za dokument uzasadniający merytorycznie oferowane przez wykonawcę wynagrodzenie ryczałtowe.

 

 

2. Istota wynagrodzenia ryczałtowego

 

Wynagrodzenie ryczałtowe, stosownie do dyspozycji art.632[2] kc, charakteryzuje się tym, że jest ustalone w kwocie z góry określonej i niezmiennej. Przesądza o tym treść art.632 § 1 kc stanowiąc, że jeżeli strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe to przyjmujący zamówienie (wykonawca) nie może żądać podwyższenia tego wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiarów lub kosztów prac. Negocjując treść umowy i ustalając, że wynagrodzenie będzie miało formę wynagrodzenia ryczałtowego, kontrahenci umowy powinni w pełni zdawać sobie sprawę z prawnych konsekwencji tej formy wynagrodzenia. Wynagrodzenie ryczałtowe bowiem, jak to wynika z art.632 § 1 kc oraz orzecznictwa sądowego dla tej formy prawnej, jest to wysoce specyficzne.

W tej samej normie prawnej (§ 2) zapisano wyjątek od zasady niezmienności wynagrodzenia ryczałtowego lecz ani w kodeksie cywilnym ani też w żadnej innej normie prawnej nie zapisano definicji rażącej straty.

 

W nowych warunkach prawnych i ekonomicznych, kiedy strony mogą dowolnie kształtować treść umowy (art.3531 kc)[3] w tym wysokość i formę wynagrodzenia umownego, strona zagrożona rażącą stratą powinna zadbać, aby w umowie zapisano, co strony rozumieją pod pojęciem rażącej straty i jakie powinny być spełnione warunki, aby żądać np. podwyższenia wynagrodzenia umownego (zmiany wynagrodzenia ryczałtowego). Z innej normy prawnej (art.6 kc)[4] wynika, że strona, która dąży do zmiany wynagrodzenia ryczałtowego, powinna w odpowiednim czasie (np. przed wykonaniem robót powodujących konieczność zmiany wynagrodzenia ryczałtowego) uzasadnić konieczność zmiany i przedstawić propozycję nowej wartości wynagrodzenia.

 

Z istoty wynagrodzenia ryczałtowego i umowy o dzieło (umowa rezultatu) wynika, że realizując roboty w tej formie umowy, wykonawca dążąc do powiększenia swoich korzyści w ramach umowy „na kwotę” może inicjować i za zgodą zamawiającego wykonać roboty w sposób inny niż to zapisano w umowie (czytaj: projekcie budowlanym), jeżeli ten sposób wykonania będzie zgodny z Polską Normą (roboty zamienne).

 

Umowne wynagrodzenie ryczałtowe charakteryzuje się przede wszystkim stabilnością i niezmiennością, bez względu na rzeczywisty nakład pracy, który okaże się konieczny do poniesienia dla osiągnięcia zamierzonego efektu, w tym przypadku – budynków gotowych do użytkowania. Ryczałt stanowi zatem zaspokojenie roszczeń przyjmującego zamówienie nie tylko wówczas, gdy w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru i kosztu wykonania, ale także wtedy – gdy okoliczności te dały się przewidzieć, a strony nie uwzględniły ich w dostatecznej mierze (zob. Kodeks cywilny Komentarz tom 2 Wydawnictwo Prawnicze Warszawa 2002 rok, str.162).

 

Realizacja robót budowlanych w ramach umowy o dzieło jest dla wykonawcy zadaniem ryzykownym, szczególnie wtedy, gdy nie jest w stanie dokonać porównania przedmiaru robót w układzie kosztorysowym z dokumentacją projektową.

 

 

3. Warunki zmiany wynagrodzenia ryczałtowego

 

Jeżeli strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, a w umowie nie zapisały definicji rażącej straty, to zmiana wynagrodzenia ryczałtowego jest możliwa wyłącznie za zgodą zamawiającego wyrażoną na piśmie w takim samym trybie jak zawierano umowę zasadniczą, tzn. na piśmie w formie nowej umowy (kiedy zamawiający jest podmiotem ustawy Prawo zamówień publicznych) lub w formie aneksu do umowy.

 

Zmiana wynagrodzenia ryczałtowego jest możliwa jedynie wtedy, gdy zamawiający zleci wykonawcy roboty dodatkowe, bez których budowany obiekt może funkcjonować np. wykonanie łącznika pomiędzy budowanym a istniejącym obiektem, dodatkowe wejście do budowanego obiektu, druga linia zasilająca w energię elektryczną, kiedy jedna linia dla tego obiektu w normalnych warunkach jest wystarczająca.

 

Dla zagwarantowania sobie dodatkowego wynagrodzenia przez wykonawcę, kiedy strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, nie wystarczy protokół konieczności podpisany przez inspektora nadzoru inwestorskiego (zob. art. 25 pkt 4 ostatnia część zdania ustawy Prawo budowlane)[5], gdyż w przeważającej ilości spraw nie uzyskał on upoważnienia do „kontrolowania rozliczeń budowy”, co należy czytać nie uzyskał prawa do zlecania wykonania robót dodatkowych a nawet kwalifikowania tych robót jako dodatkowych.

 

Za roboty dodatkowe należy też uznać roboty składające się na przedmiot zamówienia, które nie były przewidziane do wykonania, gdyż w czasie zawierania umowy Polska Norma nie przewidywała konieczności wykonania określonych robót składających się na przedmiot zamówienia, a nowa norma warunkuje wydanie zgody na użytkowanie.

 

Za zgodą zamawiającego może ulec zmianie wynagrodzenie ryczałtowe, jeżeli w czasie budowy z inicjatywy zamawiającego lub z inicjatywy wykonawcy (akceptowanej w formie jak dla umowy zasadniczej), strony uzgodnią zamienny sposób wykonania określonych robót składających się na przedmiot zamówienia (roboty zamienne).

Kiedy zamawiający wyrazi zgodę na roboty zamienne, powodujące podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego, w interesie wykonawcy jest sporządzenie kalkulacji ceny dla zamiennego sposobu wykonania.

Kiedy zamawiający kalkulację tę zaakceptuje, od wartości wyliczonej dla zamiennego wykonania strony odejmą wartość robót ujętych w kosztorysie ofertowym dla projektowanego sposobu wykonania, a różnica będzie przedmiotem nowej umowy (jak dla robót dodatkowych) lub aneksu do umowy.

 

Z konkluzji tego ustalenia wynika, że aby wyliczyć różnicę ceny zamiennego sposobu wykonania, strony powinny przewidzieć wystąpienie robót dodatkowych i zamiennych i w umowie zapisać, co najmniej podstawy i zasady wyliczenia wynagrodzenia za te roboty.

 

W warunkach, kiedy od grudnia 2001 roku straciły moc prawną metody kosztorysowania robót budowlanych dla ustalenia ceny ofertowej, a żadna z metod autorskich (w tym „metody środowiskowe”) nie przebiła się przez przyzwyczajenia do kalkulowania ceny w sposób „tradycyjny”, zamawiający powinien decydować w jaki sposób wykonawca w ofercie ma uprawdopodobnić, że jego cena ofertowa jest realna.

Wykonawca, który wyraża zgodę na wynagrodzenie ryczałtowe, przed złożeniem oferty musi posiadać pewność, że za cenę ofertową (ryczałtową) osiągnie efekt rzeczowy w postaci gotowego do użytkowania obiektu czy robót.

 

Ryzykantom należy przypomnieć, że w polskim prawie obowiązuje zasada prawa rzymskiego, „że umów należy dotrzymywać”, co przy wynagrodzeniu ryczałtowym oznacza, że wykonawca nie może żądać zmiany wynagrodzenia ryczałtowego, bo nie przewidział, że na obiekt składają się roboty nieuwzględnione w dokumentacji projektowej, w tym – w przedmiarze robót w układzie kosztorysowym. Wykonawca jest uznawany za profesjonalistę w budowaniu i kalkulowaniu wynagrodzenia za roboty budowlane, stąd nie można liczyć na wyrozumiałość sądu a tym bardziej zamawiającego.

 

 

4. Warunki zmiany wynagrodzenia kosztorysowego

 

Przepisy tytułu XVI kodeksu cywilnego – umowy o roboty budowlane nie zawierają dyspozycji zmiany wynagrodzenia kosztorysowego, nie zawierają też wyraźnego odesłania do tytułu XV - umowy o dzieło. Praktyka i orzecznictwo sądowe przyjęły, że w umowach o roboty budowlane, przez analogię do umowy o dzieło strony mogą korzystać, przy zmianie wynagrodzenia kosztorysowego z treści art. 629 i 630 kc[6].

Zgodnie z treścią ww. przepisów, w przypadku wynagrodzenia umownego może dojść:

  1. jeżeli w czasie realizacji robót w wyniku działań niezależnych od stron zmieniły się warunki kosztowe czynników produkcji składających się na cenę robót budowlanych (zob. art. 629 kc). Kiedy takie warunki wystąpią stronom przysługuje prawo żądania zmiany umówionego wynagrodzenia np. przez żądanie zmiany stawki robocizny kosztorysowej, stawki pracy sprzętu, cen materiałów, narzutu kosztów pośrednich, kosztu zakupu materiałów. Strona dążąca do zmiany ceny powinna udowodnić, że zmiana jest wymuszona przez działania Państwa.
  2. do zmiany wynagrodzenia kosztorysowego może dojść również, gdy w przedmiarze robót w układzie kosztorysowym dostarczonym przez zamawiającego nie ujęto robót składających się na obiekt budowlany, a ich wykonanie warunkuje osiągnięcie zamierzonego rezultatu (zob. art. 630 § 1 kc) ofertowego sporządzonego na podstawie przedmiaru robót, dokumentacji projektowej.

 

Przytoczony przepis uwzględnia warunki realizacji dzieła o tak skomplikowanej strukturze, jakim jest obiekt budowlany. Zakłada się w nim, że pomimo największej staranności projektanta może się zdarzyć, że dokumentacja projektowa, na podstawie której dokonano przedmiaru robót, była niekompletna, a nawet wadliwa. Jeżeli przedmiar robót sporządza osoba z dużym doświadczeniem (w tym - na budowie), może wykryć wady dokumentacji projektowej i do przedmiaru robót wpisać prace składające się na obiekt budowlany, nieuwzględnione w projekcie. Przedmiarowanie robót z dokumentacji projektowej jest sztuką, którą w najwyższym stopniu może opanować artysta, którym jest projektant. Niestety w obecnych warunkach prawnych (ustawa Prawo zamówień publicznych) i gospodarczych zamawiający nie dba o jakość dokumentacji projektowej (w tym – o przedmiar robót), zakładając że błędy zauważy fachowy wykonawca, a w ramach wynagrodzenia kosztorysowego wykonawcy przysługuje wynagrodzenie za wykonane roboty (w tym – nie ujęte w przedmiarze robót i ofercie wykonawcy).

Należy tu zauważyć, że zamawiający, który dostarczył dokumentację projektową, odpowiada przed wykonawcą za błędy projektanta. Odpowiedzialność projektanta za błędy dokumentacji przed zamawiającym jest iluzoryczna, gdyż obecny projektant nie ma żadnego majątku, z którego zamawiający może dochodzić odszkodowania.
Sprawę zmiany wynagrodzenia kosztorysowego komplikuje też ustawa Prawo zamówień publicznych z granicą 20 % na roboty dodatkowe.
Należy również pamiętać, że aby wykonawca uzyskał prawo żądania dodatkowego wynagrodzenia za roboty dodatkowe (nie objęte w przedmiarze robót i ofercie wykonawcy) musi uprzedzić zamawiającego o konieczności wykonania robót dodatkowych i uzyskać od zamawiającego zgodę na ich wykonanie w postaci umowy lub aneksu do umowy na roboty dodatkowe (zob. art. 630 § 2 kc).

 

Wynagrodzenie kosztorysowe zawsze będzie miało charakter wstępnego wynagrodzenia (orientacyjnego), stąd w interesie wykonawcy jest ustalenie w umowie podstaw i zasad ustalenia wynagrodzenia za roboty dodatkowe, nawet przez wpisanie do umowy, że roboty dodatkowe będzie liczył z uwzględnieniem podstaw i kosztów czynników produkcji zapisanych w kosztorysie ofertowym.

Przy formie wynagrodzenia kosztorysowego, do bezwzględnych obowiązków wykonawcy należy prowadzenie ksiąg obmiaru. W interesie wykonawcy jest, aby księgi obmiarów prowadził również przy wynagrodzeniu ryczałtowym, gdyż bez księgi obmiarów nie udowodni rażącej straty, powstałej na skutek zwiększenia zakresu rzeczowego składającego się na przedmiot zamówienia.

 

 

W warunkach niskiej jakości dokumentacji projektowej oraz bardzo niskiej przedmiarów robót w układzie kosztorysowym, należy z większą troską i odpowiedzialnością proponować i przyjmować w umowach o dzieło i umowach o roboty budowlane formy wynagrodzenia ryczałtowego.
 

 

 

[1] USTAWA z dnia 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych

Art. 144. 1. Zakazuje się zmian postanowień zawartej umowy w stosunku do treści oferty, na podstawie której dokonano wyboru wykonawcy, chyba że konieczność wprowadzenia takich zmian wynika z okoliczności, których nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy, lub zmiany te są korzystne dla zamawiającego.
2. Zmiana umowy dokonana z naruszeniem przepisu ust. 1 jest nieważna.

 

[2] USTAWA z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny

Art. 632. § 1. Jeżeli strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac.

§ 2. Jeżeli jednak wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę.

 

[3] USTAWA z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny

Art. 3531. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

 

[4] USTAWA z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny

Art. 6. Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

 

[5] USTAWA z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane

Art. 25. Do podstawowych obowiązków inspektora nadzoru inwestorskiego należy:

1) reprezentowanie inwestora na budowie przez sprawowanie kontroli zgodności jej realizacji z projektem i pozwoleniem na budowę, przepisami oraz zasadami wiedzy technicznej;

2) sprawdzanie jakości wykonywanych robót i wbudowanych wyrobów budowlanych, a w szczególności zapobieganie zastosowaniu wyrobów budowlanych wadliwych i niedopuszczonych do stosowania w budownictwie;

3) sprawdzanie i odbiór robót budowlanych ulegających zakryciu lub zanikających, uczestniczenie w próbach i odbiorach technicznych instalacji, urządzeń technicznych i przewodów kominowych oraz przygotowanie i udział w czynnościach odbioru gotowych obiektów budowlanych i przekazywanie ich do użytkowania;

4) potwierdzanie faktycznie wykonanych robót oraz usunięcia wad, a także, na żądanie inwestora, kontrolowanie rozliczeń budowy.

 

[6] USTAWA z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny

Art. 629. Jeżeli strony określiły wynagrodzenie na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów (wynagrodzenie kosztorysowe), a w toku wykonywania dzieła zarządzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych, każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia. Nie dotyczy to jednak należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek.

Art. 630. § 1. Jeżeli w toku wykonywania dzieła zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były przewidziane w zestawieniu prac planowanych będących podstawą obliczenia wynagrodzenia kosztorysowego, a zestawienie sporządził zamawiający, przyjmujący zamówienie może żądać odpowiedniego podwyższenia umówionego wynagrodzenia. Jeżeli zestawienie planowanych prac sporządził przyjmujący zamówienie, może on żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych.

§ 2. Przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli wykonał prace dodatkowe bez uzyskania zgody zamawiającego.